اکسیژن

مرتضی پاشایی و جنبش های نوین

تابناک - محمد فکری در مطلب ارسالی برای «نگاه شما» نوشت:

تجمعاتی که برای یادبود مرحوم مرتضی پاشایی در شهرهای مختلف کشور به پا شد یکی دیگر از شگفتی‌های اجتماعی ایران بود. خواننده‌ای نه چندان مشهور به یکباره بهانه‌ای می‌شود برای گردهم‌آیی‌های مختلف در بسیاری از شهرهای ایران. هیچ کس انتظار چنین پدیده‌ای را نداشت. این پدیدهٔ اجتماعی مسلما نشانه‌ای از پیچیدگی‌های شرایط جامعهٔ ایران و تغییرات شتابانی است که این جامعه در حال تجربهٔ آن است.

بعید است تمامی آنهایی که در همدان، آبادان، دزفول، شیراز، مشهد، قم، شیراز، گنبد، کرمانشاه، بوشهر، قزوین، اهواز، زنجان، یزد، سمنان، اصفهان، تبریز، بندرعباس، تهران، انزلی و... به نام مرتضی پاشایی جمع شدند هواداران قبلی وی باشند. مرگ یک خوانندهٔ جوان نه علت بلکه روزنه‌ای برای آشکار شدن یک تغییر مهم در جامعهٔ ایران بود. تغییری که بیش از هر چیز شبکه‌های اجتماعی نوظهور علت آن هستند.

پیش از این در معدود مواردی، مشابه چنین یادبودهایی فقط در مناطق شمالی تهران با جمعیتی به مراتب کمتر برگزار می‌شد ولی این بار در بسیاری از شهرهای کشور حتی در قم هم مردم برای یک خوانندهٔ پاپ مراسم یادبود گرفتند.

در این مراسم نقش شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه حتی بیشتر از شبکه‌های اجتماعی رایانه‌ای است. برپایی مراسم یادبود برای پاشایی در سراسر ایران و حضور سریع و گستردهٔ مردم در این مراسم تبلور قدرت بسیج بالای این شبکه‌ها بود. آمار دقیقی در دست نیست ولی قریب به یقین در ایران تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه نظیر وایبر، واتس‌آپ، تانگو، لاین، اینستاگرام و... بیشتر از کاربران شبکه‌های اجتماعی رایانه‌ای نظیر فیسبوک، تویی‌تر، گوگل پلاس و... است و همین نفوذ و دسترسی بیشتر شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه آنها را تبدیل به نیروهای اجتماعی کرده است. شبکه‌های اجتماعی فاصله‌های طبقاتی و منطقه‌ای را از بین برده‌اند و توانسته‌اند برای هدفی مشترک قشر وسیعی از جامعه را در جای جای کشور بسیج کنند.

به تصاویر مراسم یادبود پاشایی در سراسر کشور و همینطور مراسم تشییع وی دقت کنید. هزاران جوان تلفن‌های همراه خود را همچون پرچمی‌هایی که نماد هویتی آنها است برافراشته‌اند. پربیراه نیست که در زبان انگلیسی به تلفن همراه می‌گویند Mobile و به بسیج جمعی می‌گویند Mobilization. این موبایل‌ها به بهانهٔ مرتضی پاشایی بسیجی از جوانان موبایل‌ به دست راه انداختند که همگان را حیرت زده کرد. جوانانی که در مراسم یادبود و تشییع پاشایی با اهتزاز موبایل‌های خود تصاویر و فیلم‌هایی برای انتشار در شبکه‌های اجتماعی مجازی گرفتند و با تکثیر این تصاویر و فیلم‌ها در شبکه‌های اجتماعی به بازتولید این چرخه مدد می‌رسانند.

چندین دهه است که در کشورهای غربی جنبش‌های اجتماعی از تجمعات و راهپیمایی‌های سیاسی به سمت تجمعاتی با خواسته‌های اجتماعی و غیرسیاسی معطوف شده‌اند و حال در ایران هم به نظر می‌رسد شکل نوینی از جنبش‌های اجتماعی در حال ظهور است.
همین چند هفتهٔ پیش بود که اسیدپاشی اصفهان باعث بروز تجمعاتی در برخی شهر‌ها شد و حال با فاصله‌ای اندک و گستردگی بیشتر تجمعاتی برای یادبود یک خوانندهٔ پاپ برپا می‌شود. چنین تجمعاتی اهداف سیاسی ندارند ولی به شدت پیامدهای سیاسی دارند. پیامدهایی که چه بسا حتی خود حاضران آن هم از آنها آگاه نباشند.

پیش از تجمعات اعتراضی علیه اسیدپاشی و یادبود مرتضی پاشایی تجمعاتی هم در اعتراض به خشک شدن دریاچهٔ ارومیه و رودخانهٔ زاینده‌رود برگزار شد. حتی جمع‌هایی که در تابستان برای آب‌بازی در بوستان‌های شهرهای مختلف گردهم می‌آمدند؛ همگی نشانه‌هایی از لایه‌های پنهان جامعهٔ ایران، توسعهٔ حوزهٔ عمومی و عرضه‌اندام جامعه در مقابل قدرت رسمی بود. یک خوانندهٔ پاپ جوان تبدیل به قهرمان جامعه‌ای می‌شود که قهرمانان رسمی تبلیغی از رسانه‌های انحصاری را نمی‌پذیرند و خود قهرمان‌سازی می‌کنند. منتظر مراسم یادبود رسمی نمی‌مانند و خود با فاصله‌ای یک روزه در عرصه‌های عمومی شهر در خیابان به یاد قهرمانشان جمع می‌شوند، آهنگ-های قهرمانشان را همچون سرودهای حماسی همخوانی می‌کنند، چنان خبرسازی می‌کنند و چنان اسطوره‌ای از قهرمانشان می‌-سازند که صداوسیمای همیشه تک‌خوان هم مجبور می‌شود با آنها همصدا شود.

شکل، اهداف و ابزار جنبش‌های اجتماعی در ایران در حال تغییر است. باید نشانه‌های ظهور جنبش‌های نوین اجتماعی را در جامعهٔ ایران جدی گرفت و با زدودن نگاه امنیتی و سیاسی آن را با واقعیت‌های اجتماعی جامعه و تغییرات شتابانی که تجربه می‌کند، تفسیر کرد.

در جامعه‌ای که تجمعات غیردولتی در آن نامانوس است، ممکن است برپایی تجمعی غیردولتی تفسیر به تجمعی ضددولتی شود و غافلگیری دولت و مواجههٔ ناصحیح دولتمردان با آن امر اجتماعی را تبدیل به امر سیاسی کند، چنانچه با آب‌-بازی در بوستان‌ها چنین برخوردی شد، چنانچه در مراسم یادبود مشهد نیروی انتظامی با حاضران درگیری‌هایی داشت ولی مسلما قدرت سیاسی باید نگاه نوینی به این پدیده‌های اجتماعی نوظهور داشته باشد، ویژگی‌های آنها را به عنوان یک جنبش اجتماعی بشناسد، نسل جوان موبایل به دست را بفهمد و این امر را جوزدگی و بی‌معنی نداند.